Geleerde lessen uit onderzoek

voor PO en VO | bijgewerkt op 20 december 2023

Welke nieuwe inzichten zijn er over les op afstand en hybride onderwijs? Op deze pagina vind je relevante onderzoeken naar verschillende aspecten van onderwijs op afstand en hybride lesvormen. Denk aan inzichten uit de coronapandemie die inspiratie kunnen bieden om voor te bereiden op een toekomstige corona-opleving, maar ook algemene inzichten over afstandsonderwijs.  

Op deze pagina vind je informatie over:

NRO verzamelt onderzoek  

De Kennisrotonde heeft verzameld wat we allemaal al weten over specifieke onderwerpen: afstandsleren, ouderbetrokkenheid, motiveren op afstand, zomerscholen en verlengde leertijd, zittenblijven of overgaan en blended learning 

Het NRO verzamelde het onderzoek naar de impact van de coronacrisis, zoals het vormgeven van educatief partnerschap. Ook inventariseert het NRO welke vragen er nog leven in het veld. Heb je een vraag? Stel je vraag bij de Kennisrotonde. Zie de coronapagina van het NRO voor meer informatie.  

Het Nationaal Cohortonderzoek Onderwijs (NCO), onderdeel van het NRO, heeft ook rapportages (factsheets) uitgebracht voor het primair onderwijs over leergroei tijdens de covidpandemie.

Afstandsonderwijs

Rapport: Meedoen op afstand in een hybride klas

Langdurig zieke leerlingen zijn weinig verbonden met school, schoolwerk en hun klas. Hybride virtueel onderwijs, waarbij fysiek onderwijs wordt gecombineerd met online onderwijs, kan uitkomst bieden. Maar docenten vinden het lastig om leerlingen tegelijk fysiek en online goed onderwijs te geven. Aan de hand van een meervoudige casestudy zijn de interactie, sociale betrokkenheid en motivatie voor school van zieke leerlingen, en de rol van docenten hierin, in kaart gebracht. Ook is onderzocht waar technische systemen aan moeten voldoen. Lees het rapport op de website van de NRO of download de factsheets bij de Universiteit Leiden.

Geleerde lessen uit onderzoek over afstandsonderwijs: weten wat werkt 

Scholen hebben de afgelopen jaren veel geleerd over wat effectief afstandsonderwijs is en wat ervoor nodig is om ook in de toekomst online en offline onderwijs te blijven combineren. Op basis van 9 onderwerpen heeft Kennisnet deze geleerde lessen uit onderzoek over afstandsonderwijs op een rij gezet. Bekijk de geleerde lessen op Kennisnet.nl 

Monitor hybride onderwijs 

Tijdens de periode van onderwijs op afstand is de samenwerking tussen leraren, leerlingen en ouders veranderd. Een goed samenspel tussen leraar, leerling en ouder, waarbij de school of het bestuur ondersteuning biedt, is cruciaal voor zo goed mogelijk onderwijs op afstand. Dat is één van de conclusies uit de verdiepende rapportage over de Monitor hybride onderwijs PO van Kennisnet en de PO-Raad. De rapportage geeft een unieke inkijk in hoe onderwijs op afstand is ingericht en ervaren en draagt bij aan het benutten van de geleerde lessen. Bekijk de Monitor hybride onderwijs (po) bij de PO-raad

In de periode van thuisonderwijs tijdens de coronapandemie hebben docenten, schoolleiders en leerlingen in het voortgezet onderwijs (vo) en ouders de opbrengsten van hybride onderwijs verschillend ervaren. Dit blijkt uit de Monitor hybride onderwijs in het vo. Eén van de conclusies uit het onderzoek: hoe de opbrengsten worden ervaren, hangt onder andere af van de mate van activiteit in de online les, de ondersteuning van ouders en de zelfstandigheid van de leerling. De helft van de bevraagde leerlingen wil liever bepaalde zelfstandige taken thuis blijven doen. Ook als de scholen weer volledig opengaan. Lees meer over de Monitor hybride onderwijs (vo) op Kennisnet.nl

Lees onderaan deze pagina verder over conclusies rond professionalisering uit de Monitor hybride onderwijs.

Staat van de ouder 

Hoe denken ouders over het onderwijs aan hun kind? Wat vinden ze van de kwaliteit van het onderwijs? Lees het in de Staat van de Ouder. Het jaarlijkse onderzoek van Ouders & Onderwijs naar de mening en ervaring van ouders. Ouders delen hun ervaringen en mening over bijvoorbeeld de relatie die zij met school hebben, de kwaliteit van onderwijs, het lerarentekort en medezeggenschap.

Motivatie

VO-raad: hulp van docenten bepalend voor leermotivatie 

In opdracht van de VO-raad zijn analyses gemaakt van onderzoek naar de invloed van afstandsonderwijs op de leermotivatie van leerlingen. Enkele bevindingen: 

Concluderend volgen er praktische aanbevelingen: 

Het onderzoek is gedaan in 2020 onder 21.995 leerlingen uit het voortgezet onderwijs die tussen half mei en half juli een vragenlijst invulden. Het is uitgevoerd door Femke Geijsel van de Radboud Docenten Academie en Math van Loo en Kim Höppener van e-Loo.

Welbevinden

Versterking van het welzijnsbeleid in scholen

De Universiteit Gent deed in samenwerking met Arteveldehogeschool onderzoek naar het welzijnsbeleid in scholen in België. Het onderzoek had als doel om wetenschappelijk onderbouwde beleidsinterventies te ontwikkelen. Het resultaat:

Ouders ervaren stress 

POINT-werkplaats & NJI hielden in 2020 een online vragenlijststudie naar de psychologische basisbehoeften van leerlingen in het po en vo in de perceptie van 795 ouders. In het onderzoek is gekeken naar de ervaringen met het onderwijs op school en het afstandsonderwijs, waarbij is uitgegaan van het perspectief van ouders. Het onderzoek laat zien dat de ervaringen van ouders met afstandsonderwijs heel divers zijn. De meeste ouders ervoeren tijdens de periode van de sluiting meer of heftigere stress, maar er was ook een aanzienlijk deel dat minder of evenveel stress ervoer. De factoren die voor meer of minder stresservaring zorgen waren eveneens divers. De combinatie van (thuis)werken, kinderen thuis en het ondersteunen van onderwijs werd door veel ouders als stressvol ervaren. 

Corona en welbevinden 

Tijdens de lockdown in maart 2020 moesten scholen plotseling overschakelen op afstandsonderwijs. Inmiddels is er veel bekend over de effecten daarvan op de leervorderingen van leerlingen. Maar scholen maakten zich ook zorgen over de gevolgen van de schoolsluiting voor de sociaal-emotionele ontwikkeling van kinderen. In dit onderzoek van vakblad Didactief werd onderzocht wat er veranderde in het welbevinden van basisschoolleerlingen, en of de manier waarop leraren het onderwijs in deze periode aanpakten daar invloed op had. 

Kansengelijkheid

Afstandsonderwijs treft vooral kansarme leerlingen 

Het doel van onderzoek van de Bazalt-Groep was het verkrijgen van zicht op de kansen(on)gelijkheden van leerlingen. In de rapportage wordt vastgesteld dat de helft van alle leraren zich zorgen maakt om de kansenongelijkheid van de leerlingen. Dit gebeurt zowel in het primair als voortgezet onderwijs en bij beide signaleert een meerderheid van de leraren dat hun leerlingen niet allemaal dezelfde kansen hebben. Leraren zien ook dat het afstandsonderwijs voornamelijk kansarme leerlingen treft.   

Verschil in ondersteuning door ouders 

De Universiteit van Amsterdam deed onderzoek naar de effecten van onderwijs op afstand op sociale ongelijkheid en onderwijsresultaten. Uit de tussentijdse rapportage blijkt dat er grote variatie is in de mate waarin ouders zich bekwaam genoeg voelen om hun kinderen te helpen bij het schoolwerk. Ook blijkt dat leerlingen niet altijd beschikking hebben over een laptop of tablet om mee te werken. Dit onderzoek draagt de titel ‘Ongelijkheid in thuisonderwijs tijdens de coronacrisis in Nederland en geeft inzicht in de ervaringen en verschillen daarin van leerlingen van verschillende leeftijden en onderwijsniveaus (in po en vo) met het thuisonderwijs. Het focust op de mate van ondersteuning van ouders van verschillende opleidingsniveaus. In een later stadium kunnen deze gegevens gekoppeld kunnen worden aan data over leerwinst.  

Een aantal conclusies uit het onderzoek:  

Achtergrond is gerelateerd aan digitale vaardigheid 

Van de Werfhorst, Kessenich en Geven (Universiteit van Amsterdam), deden wereldwijd onderzoek naar ongelijkheden in de mate waarin leerlingen en scholen digitaal waren voorbereid op de gevolgen van de pandemie. Ze gebruikten daarvoor data uit meer dan 50 landen. Uit hun analyse komt naar voren dat de achtergrond van leerlingen duidelijk gerelateerd is aan hun digitale vaardigheden. Ook bestaan er in veel landen verschillen tussen scholen als het gaat om digitale infrastructuur en ict-vaardigheden van het personeel. 

Effectief verloren leertijd inhalen

Het Kohnstamm instituut heeft een nuttig overzicht van wat we weten uit onderzoek naar het effect van zomerscholen en verlengde schooltijd op het inhalen van achterstanden.

Onderzoeksinstituut LEARN! inventariseerde in opdracht van NRO en OCW welke ondersteuning scholen inzetten en bracht de verwachte effectiviteit daarvan in kaart. Scholen kiezen vooral voor:

De onderzoekers doken ook in de wetenschappelijke literatuur. Daaruit blijkt dat werkzame elementen van ondersteuningsprogramma’s grofweg dezelfde zijn: 

In hun compacte verslag beschrijven de onderzoekers van LEARN! 9 categorieën interventies die op dit moment in Nederland ingezet worden: remedial teaching, aanvullende ondersteunende materialen (adaptieve online programma’s), vakantiescholen, versterken van ouderbetrokkenheid, ondersteuning onder schooltijd, leerkrachtprofessionalisering en een-op-eenbegeleiding. 

Leeropbrengsten

Leerlingen over het algemeen positief 

Schoolinfo heeft een leerlingenpeiling naar onderwijs op afstand uitgevoerd. De peiling vond plaats tussen mei en juli 2020 Hieruit blijkt dat leerlingen over het algemeen positief zijn over onderwijs op afstand. De overgang naar online onderwijs is meestal goed verlopen en leerlingen waarderen de inzet van school en het adaptief vermogen van hun leraren. Daarnaast zien we dat leerlingen heel graag weer naar school wilden. Ze misten hun vrienden en het sociale contact. Desondanks zien leerlingen ook positieve kanten van online onderwijs, zoals meer ontwikkeling in zelfstandig werken, minder of anders toetsen en de groei in digitale vaardigheden van leraren. Het is belangrijk om hierbij aan te geven dat er grote verschillen zijn tussen leerlingen als het gaat om de effecten van afstandsonderwijs. In het rapport staan ook aanbevelingen en aandachtspunten voor het onderwijs. 

Gemiddeld minder groei  

Cito heeft onderzocht of het niveau en de groei van leerlingen afweek in de coronatijd van de voorgaande schooljaren in vergelijking met de periode van afstandsonderwijs. Er is gekeken of er verschillen bestaan tussen provincies, scholen met verschillende achterstandsscores en relatief hoog en laag presterende leerlingen op het vakgebied Begrijpend lezen, Rekenen-Wiskunde en Spelling. Geconcludeerd kan worden dat leerlingen in de afstandsonderwijs periode zijn gegroeid, ongeacht welke regio, school instelling of voorgaande toetsresultaten. Deze groei is minder dan onder reguliere omstandigheden wordt verwacht. Het niveau van de bekeken leerlingen ligt op dit moment dan ook gemiddeld gezien lager dan vergelijkbare leerlingen in voorgaande jaren.  

Thuis leren weinig effectief 

Basisschoolkinderen hebben gedurende de schoolsluiting tijdens de pandemie weinig tot geen leerprogressie gemaakt, aldus onderzoek van de University of Oxford. Op basis van toetsresultaten voor en na de sluiting blijkt dat zelfs in Nederland, waar online leermateriaal relatief gebruikelijk is, thuis leren weinig effectief is geweest. Vergeleken met voorgaande jaren hebben basisschoolleerlingen ongeveer een vijfde minder progressie gemaakt in de acht weken durende sluiting dan in andere jaren. Die leerachterstand van 20 procent komt overeen met de effectieve tijd die leerlingen vanuit huis hebben moeten leren. Ook bleek uit het onderzoek dat leerachterstanden groter waren onder leerlingen van relatief lager opgeleide ouders. Het onderzoek toont aan dat kinderen met lager opgeleide ouders tot 50 procent minder progressie boekten dan andere kinderen dit jaar vergeleken met de progressie in voorgaande jaren. 

Professionalisering

Zo kun je leraren helpen hun ict-bekwaamheid te vergroten 

De ict-bekwaamheid van leraren stond al voor de pandemie op de professionaliseringsagenda van veel schoolbesturen. De ervaringen met onderwijs op afstand hebben deze noodzaak alleen maar verder onderstreept. Aan de hand van de resultaten van de ‘Monitor hybride onderwijs’ hebben we conclusies geformuleerd over de behoeftes van leraren en de manier waarop schoolleiders professionalisering op het gebied van ict kunnen faciliteren.  

Deze afbeelding is afkomstig uit het Vier in Balans-model van Kennisnet

De ervaringen van tijdens de coronapandemie zijn gepubliceerd in de ‘Monitor hybride onderwijs’. Leraren beantwoordden vragen over de manier waarop ze contact hielden met hun leerlingen en over het gebruik van ict in die periode. Ook gaven ze aan wat hun verwachtingen zijn rond ict-gebruik in de komende jaren en spraken ze zich uit over de ondersteuning vanuit de organisatie en hoe ze die hebben ervaren. We weten nu beter en gedetailleerder dan ooit waar de knelpunten zitten en welke ambities de leraar de komende jaren heeft als het gaat om ict-gebruik in zijn onderwijspraktijk. Welke conclusies kunnen we uit dit alles trekken en hoe kan dit schoolleiders helpen bij hun beleid voor de komende jaren op het gebied van professionaliseren in het algemeen, en ict-bekwaamheid van de leraar in het bijzonder? 

Aanbevelingen voor schoolleiders en bestuurders  

Het onderzoek geeft ons veel interessante inzichten, maar als we het beperken tot een mogelijk professionaliseringsbeleid rond de ict-bekwaamheid van de leraar, zijn dit de belangrijkste leerpunten: 

Aandacht voor didactiek 

Leraren hebben hun eigen aanpak in de periode van onderwijs op afstand als pittig maar interessant ervaren. Hun zorgen gaan uit naar het bereiken van álle leerlingen. Door onderwijs op afstand zijn veel leraren anders naar hun didactische aanpak gaan kijken. Ze willen leerlingen meer laten samenwerken met behulp van ict, aandacht geven aan probleemoplossend leren, formatieve evaluatie omarmen, meer differentiëren en feedback geven.  

Tip: Deze uitspraken van leraren geven aanleiding tot het maken van verbeterstappen. Leraren stonden onvoorbereid in een nieuwe situatie en maakten er het beste van. Ga met ze in gesprek om te zien hoe je samen op een goede mix van online en offline werk kunt uitkomen, bijvoorbeeld door afspraken te maken. Hoeveel tijd moeten leerlingen aan online opdrachten werken? En welke opdrachten kunnen ook op andere manieren worden gedaan?  

Aandacht voor professionalisering 

Leraren geven aan dat ict een belangrijke rol zal spelen in de komende jaren. De minder ervaren groepen willen meer groeien dan de leraren die voorop lopen.  

Tip: Gebruik de ‘Handreiking ict-bekwaamheid’ om te bepalen welke acties collectief kunnen worden afgesproken en welke vanuit groepen leraren met elkaar kunnen worden bepaald. Gebruik hierbij de online gespreksstarter waarmee je met een geselecteerd groepje sleutelfiguren uit de school de situatie rond ict-bekwaamheid in het team kunt bespreken.  

Binnen teams op scholen bestaan grote verschillen in ervaring met ict en ict-bekwaamheid. In het onderzoek geven alle leraren echter hun ict-ambities duidelijk aan.  

Tips:  

Aandacht voor randvoorwaarden 

Basisschoolleerlingen kregen tijdens de pandemie vooral veel papieren pakketjes werk mee naar huis en daarnaast werd gebruikgemaakt van online oefenprogramma’s. In het primair onderwijs is een online leeromgeving waarop werk voor leerlingen klaar staat nog geen gemeengoed. 

Tip: Zorg voor een leeromgeving waar leraren werk en planningen voor leerlingen kunnen klaarzetten. Meer informatie hierover vind je in het Kennisnet-artikel ‘Optimaal gebruikmaken van uw digitale leeromgeving? Dat begint met inzicht’. 

Een minderheid van de leraren (44%) geeft aan thuis te beschikken over een eigen werkplek om onderwijs op afstand te kunnen verzorgen. Ongeveer 20% van de leraren zegt de technische werkomstandigheden thuis onvoldoende te vinden. Het gaat hierbij om klachten over de internetverbinding, verouderde hardware of het zelfs helemaal niet beschikken over een eigen device.  

Tips:   

Meer weten? 

De ‘Handreiking Ict-bekwaamheid van leraren’ is een beknopt overzicht van de belangrijkste onderwerpen waarbij ict in de organisatie van de school en bij het geven van onderwijs een rol kan spelen.  

Veranderde verwachtingen van online lesgeven 

De Universiteit Wageningen heeft de wetenschappelijke publicatie ‘Teachers  – online teaching expectations and experiences during the COVID-19-pandemic in the Netherlands‘ gepubliceerd. De studie vergelijkt de verwachtingen van online lesgeven vlak voordat we afstandsonderwijs moesten geven met de ervaringen van een maand later. In totaal hebben 200 leraren meegedaan, verdeeld over alle sectoren. Resultaten toonden een significante verandering in de perceptie van leraren met betrekking tot hun voornemen om technologie te implementeren in hun lessen. Andere resultaten laten zien dat het geslacht van leraren en eerdere ervaringen met het gebruik met ict een kleine rol spelen. De bevindingen van deze studie hebben implicaties voor de professionalisering van docenten, bijvoorbeeld vanwege kenmerken van leraren en hun intenties om technologie in het onderwijs te implementeren, of vanwege ervaren positieve en negatieve aspecten van online onderwijs. 

Terug